Εξάχνωση.

ΣΩΣΤΗ ΚΑΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΗ ΕΞΑΧΝΩΣΗ

Στην αρχή του έτους δημοσίευσα άρθρο με τίτλο «Εξάχνωση και Βαρρόα» (βλ. Μελισσοκομικό Βήμα, τεύχος 108, Μάρτιος-Απρίλιος 2021). Εκεί παρέθετα το ιστορικό του Οξαλικού Οξέως ως ουσία που χρησιμοποιείται στην Παγκόσμια Μελισσοκομία, με ιστορικά και άλλα στοιχεία γενικών γνώσεων, δίνοντας έμφαση και βάρος στον τρόπο της εξάχνωσης.

Οι μελισσοομάδες στο Facebook λειτούργησαν θετικά ως προς την ανάδειξη της εξάχνωσης, δημιουργώντας μάλιστα, κύμα που τείνει να γίνει ανάγκη.

Με ικανοποίηση διαπιστώνω ότι αρκετός κόσμος πλέον, προτιμά την εξάχνωση και ακόμη περισσότερος κόσμος είναι θετικός και με μεγάλη διάθεση, αν και διστακτικός. Δικαίως, κατ’ εμέ, αφού το κενό της «επίσημης» πληροφόρησης στην χώρα μας είναι ακόμη χαοτικά τεράστιο!!! Με το παρόν άρθρο λοιπόν, θα προσπαθήσω να καλύψω όσο είναι εφικτό, αυτό το κενό και όταν, εν καιρώ, υπάρξει κάτι πιο …«επιστημονικό» και χρήσιμο, τότε ας θεωρηθεί ένα μικρό συμπλήρωμα πρακτικής γνώσεως!

Τονίζω ότι κάποιες πληροφορίες από αυτές τις έχω αντλήσει από διάφορες έρευνες του εξωτερικού, άλλες από αμερικάνικα & ιταλικά μελισσοκομικά fora και άλλες ήταν από δικές μου διαπιστώσεις. Όλες όμως είναι επιβεβαιωμένες από την πρακτική εμπειρία φίλων αλλά κυρίως,  δική μου.

Όπως ξέρουμε από την Χημεία, «εξάχνωση» λέγεται η μετατροπή ενός στερεού υλικού (π.χ. σκόνη οξαλικού οξέως) απευθείας σε αέριο, χωρίς την ενδιάμεση κατάσταση της υγροποιήσεως. Αυτό επιτυγχάνεται βέβαια, με την θέρμανση του στερεού αλλά όχι άναρχα κι απότομα.

Ο επιστημονικός τρόπος είναι ο εξής:

Μπαίνει το οξαλικό στον χώρο καύσης του εξαχνωτή (Προσοχή! Κάποιοι τον μπερδεύετε με το ομιχλοποιητή. Είναι διαφορετικά μηχανήματα) και προκαλούμε θέρμανση από χαμηλή θερμοκρασία -κάτω από τους 100ο Κελσίου- που αυξάνεται σταδιακά. Γιατί κάτω από τους 100ο Κελσίου; Διότι το οξαλικό είναι ένυδρο, περιέχει νερό δηλαδή, και περίπου στους 101,5ο Κελσίου αρχίζει να το αποβάλλει. Αυτό είναι το πρώτο στάδιο της διαδικασίας λόγω θέρμανσης. Η αφύγρανση διαρκεί μερικά δευτερόλεπτα για τα λίγα γραμμάρια της δόσης. Το οξαλικό πλέον είναι σκόνη  άνυδρη. Η θερμοκρασία του καυστήρα συνεχίζει να ανεβαίνει παράλληλα και όταν φτάσει περίπου στους 157ο κελσίου αρχίζει η διαδικασία της εξάχνωσης. Αυτό είναι το δεύτερο στάδιο. Θερμοκρασιακά η εξάχνωση του άνυδρου επιτυγχάνεται περίπου στις θερμοκρασίες 157ο έως 189,5ο κελσίου. Η σκόνη του οξαλικού μετατρέπεται σε άσπρο καπνό και σε χρονικό διάστημα λίγων δευτερολέπτων ακόμη, έχει ολοκληρωθεί η διαδικασία της πλήρους εξάχνωσης. Υπάρχει και τρίτο στάδιο το οποίο θα δούμε πιο κάτω.

(Πηγή: CRC Handbook of Chemistry and Physics)

Αυτός είναι o επιστημονικός ορισμός της εξάχνωσης.

Η σωστή εξάχνωση λοιπόν, ξεκινάει από τον σωστό εξαχνωτή, η οποία ακολουθεί την ανωτέρω διαδικασία. Αλλά ποιος είναι ο ιδανικός εξαχνωτής; Υπάρχει κάποιος; Τι συμβαίνει σήμερα με τους εξαχνωτές του εμπορίου; Εταιρειών ή ιδιοκατασκευές, δεν έχει σημασία. Όλοι είναι ίδιοι ως προς την φιλοσοφία θέρμανσης.

Ας δούμε λίγο το θέμα των εξαχνωτών, αφού είναι το πρώτο βήμα για σωστή και αποτελεσματική θεραπεία. Στο ερώτημα ποιος εξαχνωτής τηρεί ακριβώς το Πρωτόκολλο της Εξάχνωσης, η απάντηση είναι: ο πρωτόγονος και παιδικός τύπου Varrox. Γιατί τον χαρακτηρίζω έτσι; Διότι ο χρόνος ανά κυψέλη υπερβαίνει τα 3 λεπτά της ώρας! Φανταστείτε στα μεγάλα κοπάδια! Απορρίπτεται λόγω χρόνου, μα και λόγω δυσχρηστίας. Δε βολεύει καθόλου.

Ωστόσο, οι νέοι εξαχνωτές των τελευταίων 7-8 χρόνων είναι με ηλεκτρική αντίσταση. Επομένως, θερμαίνονται πολύ γρήγορα και χρειάζονται μόλις 10-20 δευτερόλεπτα ανά κυψέλη. Βολικά στη χρήση και γρήγορα. Το ερώτημα που προκύπτει τώρα είναι: 

«Για να επιτύχουν τέτοιους μικρούς χρόνους ανά μελίσσι, κρατάνε σταθερή θερμοκρασία πάνω από 200ο κελσίου. Αυτό δεν δημιουργεί πρόβλημα στην εξάχνωση αφού η επιστήμη  λέει μέχρι 189,5 οC;»

Πριν απαντήσω στο ερώτημα ας το δούμε λίγο ακόμη.

Η διαδικασία, όπως είπα πιο πριν, μιλά για 3 στάδια υπό την απαραίτητη  προϋπόθεση η θερμοκρασία να ξεκινάει από χαμηλά. Πρώτο στάδιο είναι να μετατραπεί σε άνυδρο και δεύτερο στάδιο να εξαχνωθεί σε συγκεκριμένα όρια θερμοκρασίας. Το τρίτο στάδιο λαμβάνει χώρα όταν περνάει τους 190ο βαθμούς. Από κει και πάνω το οξαλικό οξύ, σύμφωνα με την International Chemical Safety Cards (ICSC), διασπάται εν μέρει σε φορμικό οξύ (γνωστό και ως μυρμηκικό οξύ) και σε μονοξείδιο του άνθρακα. 

Με τους σημερινούς εξαχνωτές που κρατάνε σταθερά την θερμοκρασία πάνω από τους 200 οC τα πράγματα διαφέρουν κάπως. Κατ’ αρχάς, δεν υπάρχει το πρώτο στάδιο της αφύγρανσης ώστε να μετατραπεί σε άνυδρο. Δεν υπάρχει ούτε το δεύτερο στάδιο της σταδιακής εξάχνωσης στα συγκεκριμένα θερμοκρασιακά όρια (θυμίζω περίπου 157-190 οC) . Υπάρχει μόνο το τρίτο στάδιο που μιλάει για την εν μέρει διάσπαση του οξαλικού στους 190 οC και πάνω. Για να προλάβω και το ερώτημα: «Αν βάζαμε άνυδρο οξαλικό εξ αρχής δεν θα ήταν καλύτερα;». Όχι δεν θα ήταν. Το οξαλικό οξύ είναι ιδιαίτερα υδρόφιλο. Ακόμη κι αν αγοράζαμε άνυδρο, την στιγμή που θα ανοίγαμε την συσκευασία του αυτό θα τραβούσε την υγρασία αμέσως και θα μετατρέπονταν σε ένυδρο. Το άνυδρο είναι για χρήση στα εργαστήρια.

Πρακτικά όλα αυτά σημαίνουν τα εξής:

Ρίχνοντας την δόση του οξαλικού στον χώρο καύσης, η υψηλή θερμοκρασία δημιουργεί υγροποίηση της σκόνης. Το νερό αρχίζει να κοχλάζει και ταυτόχρονα να δημιουργείται εξάχνωση της σκόνης. Όχι βέβαια με την ακριβή έννοια του όρου της Χημείας, αφού έχουμε υγροποίηση. Λόγω μεγαλύτερης θερμοκρασίας από 190 οC η εξάχνωση δεν πραγματοποιείται σε όλη την δόση που ρίξαμε διότι, όπως είπαμε, έχει επέλθει και μερική διάσπαση σε φορμικό και μονοξείδιο του άνθρακα.

Στο υποθετικό ερώτημα «Πόση ποσότητα από την δόση των 2 ή 3 γρ έχει  αδρανοποιηθεί/διασπαστεί;» δεν υπάρχει απάντηση. Πιστεύω όχι μεγάλη, αν κρίνω από τα υψηλά αποτελέσματα της θεραπείας. Βέβαια, όσο πιο μεγάλη είναι η θερμοκρασία ενός εξαχνωτή τόσο μεγαλύτερη απώλεια της δόσης λόγω διάσπασης έχουμε π.χ. ο εξαχνωτής που δουλεύει σταθερά στους 200-210 οC, είναι αποτελεσματικότερος, με μικρότερες απώλειες στην δόση από αυτόν που δουλεύει λόγου χάρη στους 250, 260 ή 280 οC.

Οι λόγοι, νομίζω, αυτονόητοι. Στο ερώτημα «Για ποιο λόγο υπάρχουν εξαχνωτές με τέτοιες αποκλίσεις σε θερμοκρασίες εξάχνωσης;» η απάντηση είναι πάρα πολύ απλή. Διότι η υγροποίηση του οξαλικού ρίχνει την θερμοκρασία αισθητά. Οπότε, το μηχάνημα που είναι ρυθμισμένο στους 200 οC και δεν έχει δυνατή αντίσταση ώστε να ανεβάσει πάλι την θερμοκρασία για την επόμενη δόση, αργεί χαρακτηριστικά. Εάν δε είναι και χειμερινή κρύα μέρα,τότε η καθυστέρηση είναι τραγικά μεγάλη. Ανεβάζοντας όμως την θερμοκρασία λειτουργίας στους 250/270 οC τότε η υγροποίηση της δόσης δεν το «γονατίζει» και μπορεί να ανεβάσει ακαριαία την θερμοκρασία για την επόμενη δόση!

Να επανέλθω όμως στο αναπάντητο ερώτημα που άφησα σε εκκρεμότητα πριν, απαντώντας το, για να προχωρήσω παρακάτω. «Για να επιτύχουν τέτοιους μικρούς χρόνους ανά μελίσσι, κρατάνε σταθερή θερμοκρασία πάνω από 200ο κελσίου. Αυτό δεν δημιουργεί πρόβλημα στην εξάχνωση αφού η επιστήμη  λέει μέχρι 189,5 οC;»

Με βεβαιότητα σας λέω ότι:

 Όχι, δεν δημιουργείται κάποιο πρόβλημα στα μελίσσια από την υψηλότερη θερμοκρασία των 190 οC στην εξάχνωση. Ούτε υπάρχει τοξικότητα από την μικρή διάσπαση του οξαλικού σε φορμικό και μονοξείδιο.

Το επόμενο βήμα για σωστή και αποτελεσματική εξάχνωση, που θα πρέπει να γνωρίζουμε, είναι οι σωστές δοσολογίες και οι σωστές επαναλήψεις. Εδώ είναι όλη η ουσία. Η κατάσταση του μελισσιού ανά εποχή χρήζει διαφορετικού χειρισμού.  Αυτό σημαίνει ότι αλλιώς πράττω τον Μάιο με κορύφωση γέννας κι αλλιώς τον Δεκέμβριο με καθόλου ή ελάχιστο σφραγισμένο γόνο. Ας τα δούμε λοιπόν.

Σε ότι αφορά τις δοσολογίες πρώτα.

Θα πρέπει να γνωρίζετε ότι την δόση την υπολογίζουμε με βάσει τον όγκο της κυψέλης και όχι το μέγεθος του μελισσιού. Επίσης, οι δόσεις είναι ίδιες ασχέτως εποχής ή δυναμικότητας του μελισσιού.

• Σε μία 8άρα ή 10άρα μονή κυψέλη κάνουμε 2 έως 3γρ. (Εγώ βάζω 3γρ.)

Είτε έχει 3αράκι μελίσσι μέσα, είτε 6άρι, είτε 8άρι κ.λπ.

• Σε μία 5άρα ή 6άρα μονή κυψέλη κάνουμε 1 έως 1,5γρ. (Βάζω 1,5γρ.)

• Σε τριπλοκυψελίδια από 1γρ. και πολύ είναι.

Εάν μπορείτε μειώστε λίγο το 1 γρ.

• Σε διώροφη 8άρα/10άρα κάνουμε 4 με 5γρ.

Δεν χρειάζονται κλείσιμο οι πόρτες, τα παράθυρα ή οι πάτοι εάν δεν είναι εφικτό. Αν έχετε κερόπανα, φόαμ ή νάιλον, τα αφήνετε όπως είναι. Εάν δεν έχετε κάτι από πάνω, μην αγχώνεστε. Θα ήταν προτιμότερο να υπάρχει κλείσιμο για μηδανικές απώλειες καπνού αλλά δεν είναι παράγοντας που ακυρώνει το αποτέλεσμα.

Σε αυτό το σημείο να εξηγήσω τον τρόπο που λειτουργεί η εξάχνωση, ώστε να γίνει κατανοητή η προηγούμενη παράγραφος.

 Το κάψιμο του οξαλικού δημιουργεί καπνό, ο οποίος βγαίνοντας από το καυτό ακροφύσιο και πέφτοντας μέσα στην κυψέλη, πάνω στα πλαίσια και στις μέλισσες, κρυσταλλοποιείται ακαριαία λόγω διαφοράς της θερμοκρασίας περιβάλλοντος. Το ότι πολύς καπνός χάνεται από τις τρύπες δεν είναι τραγικό πρόβλημα. Δεν χάνεται όλος ο καπνός. Είναι ό,τι περίσσεψε ή δεν πρόλαβε να κατακάτσει λόγω αερισμού του μελισσιού. Ακόμη και ένας μικροκρύσταλλος οξαλικού αρκεί ώστε να κάψει την βαρρόα.

Η εξάχνωση είναι θεραπεία επαφής.

Αυτό απαντά και στην ερώτηση για το ποια ώρα της μέρας κάνουμε την θεραπεία: «Μήπως να κάνουμε το βράδυ ώστε να είναι όλες οι εργάτριες πίσω;»

 Η απάντηση είναι: Δεν χρειάζεται. Κάντε όποτε σας βολεύει. Η σωματική επαφή μεταξύ των μελισσιών κολλάει τους κρυστάλλους  σε όλο τον πληθυσμό.

Συνεπικουρικά, λειτουργεί και μία αμελητέα ποσότητα οξαλικού μέσω της αιμολέμφου που περνάει στην μέλισσα με την προσπάθεια της να καθαρίσει τους κρυστάλλους. Γι’ αυτό καταπολεμά και τη Nosema Cerana, όπως λέει και η έρευνα των Ivana Papezikova et al (Πανεπιστήμιο Κτηνιατρικών και Φαρμακευτικών Επιστημών Brno, Τσεχία,2016.

 Σε ότι αφορά τις επαναλήψεις μιας περιόδου.

• Εάν έχουμε μελίσσια ξεγονιασμένα (π.χ. χειμώνα) τότε μία επέμβαση είναι αρκετή. Οι δύο ανά 7 με 10 μέρες όμως αγγίζουν το τέλειο.

Πηγή α: (Hasan Al Toufailia, Laboratory of Apiculture & Social Insects, School of Life Sciences, University of Sussex, Brighton, UK)

Πηγή β: (Dorchester and Weymouth Beekepers Association, England)

• Εάν έχουν μόνο σφραγισμένο γόνο και πάνε προς ξεγόνιασμα (π.χ. αρχές χειμώνα) τότε τρείς επεμβάσεις ανά 5 με 6 μέρες.

• Εάν έχουν όλα τα στάδια του γόνου (π.χ. άνοιξη) τότε κάνουμε 4-5 επεμβάσεις κάθε 3 με 4 το πολύ μέρες. Ιδανικά θα ήταν πριν κλείσει η 4 ημέρα. Σκοπός μας να κλείσουμε θεραπεία 16 ημερών ώστε να πιάσουμε τον κύκλο της γέννας (16 + 8 μέρες πριν σφραγίσουν γόνο =24 μέρες).

Έχουν γίνει πειράματα με επαναλήψεις ανά 2 ημέρες. Ουδέν πρόβλημα παρουσιάστηκε. 

Θα πρέπει να γνωρίζετε, επίσης, ότι η πτώση της βαρρόα ξεκινάει από την 2η μέρα. Την 3 & 4 μέρα κορυφώνεται και μετά αρχίζει να μειώνεται σταδιακά. Αυτός είναι ο λόγος ,όταν υπάρχει γόνος, που επαναλαμβάνουμε την εξάχνωση πριν κλείσει η 4η μέρα. (Δεν σκοτώνει τη βαρρόα στον σφραγισμένο γόνο.)

Θεωρητικά μιλώντας, εάν θέλουμε, μπορούμε να επαναλάβουμε τον κύκλο επεμβάσεων τον επόμενο μήνα, αφήνοντας ένα χρονικό κενό μεταξύ των δύο κύκλων, 10-15 ημέρες. Η εξάχνωση δεν αφήνει κατάλοιπα ακόμη και αν γίνει πάνω στη νομή, δεν σοκάρει τη μάνα, δεν επηρεάζει τον ανοιχτό γόνο, δεν προκαλεί τοξικότητα, πραγματοποιείται όλες τις εποχές του χρόνου, είτε έχει ζέστη είτε κρύο και κοστίζει ελάχιστα.

Μιας και ανέφερα το κόστος, να γνωρίζετε ότι δεν υπάρχει ο παραμικρός λόγος να αγοράζετε πανάκριβα οξαλικά. Το μόνο που θα κοιτάτε είναι να έχει καθαρότητα τουλάχιστον 99.5% και να είναι σε συσκευασία με ετικέτα. Όχι χύμα. Όχι πολυκαιρισμένο στο ντουλάπι. Η εξάχνωση δεν έχει τα προβλήματα της ενστάλαξης λόγω βαρέων μετάλλων. Είναι ιδιαίτερα ελαφριά θεραπεία.

Αγαπητοί και σεβαστοί συνάδελφοι, σας προτρέπω/συμβουλεύω να προμηθευτείτε έναν εξαχνωτή άμεσα. Όποιον θέλετε, καλοί είναι όλοι. Θα σας φανεί κάπως δύσκολη διαδικασία την πρώτη φορά αλλά θα αποκτήσετε την ευχέρεια που χρειάζεται πολύ γρήγορα.

Κλείνοντας, θα ήθελα να τονίσω μία ακόμη φορά ότι το Οξαλικό Οξύ είναι ιδιαίτερα δυνατή ουσία και επιβάλλεται να λαμβάνουμε τα απαραίτητα μέτρα προστασίας. Δεν πρέπει να μας φοβίζει όμως εάν φοράμε μάσκα με φίλτρα οργανικών οξέων και γάντια.

Καλά και πολλά μέλια σε όλους με υγιή μελίσσια.

Με τιμή

Νικολάου Δημήτρης

Πρόεδρος Μ.Σ. Αιτωλοακαρνανίας