Οι κάστες του μελισσιού (τα όργανα).

Η βασίλισσα και οι εργάτριες μέλισσες στο μελίσσι δεν διαφοροποιούνται ως προς το φύλο τους - πρόκειται για θηλυκά άτομα, αλλά ως προς το ρόλο τους στην κοινωνία.

Στην κοινωνία των μελισσών, όπως και στους τερμίτες ή στις σφήκες, παρατηρείται κοινωνικός πολυμορφισμός, έννοια ταυτόσημη σ’ αυτή την περίπτωση με τον ανθρωπομορφικό όρο σχηματισμός κοινωνικών τάξεων (κάστες). 

Ο όρος ‘κάστα’ αναφέρεται σε ομάδα ομόφυλων ατόμων του ίδιου είδους, που ζουν στον ίδιο βιότοπο, αντιμετωπίζουν δηλαδή τις ίδιες περιβαλλοντικές συνθήκες, αλλά παρουσιάζουν μορφολογικές και λειτουργικές διαφορές στο πλαίσιο της κοινωνίας. 

Στην κοινωνία των μελισσών παρουσιάζεται διαφοροποίηση με βάση το φύλο (σεξουαλικός διμορφισμός), θηλυκά άτομα - εργάτριες, βασίλισσα - και αρσενικά άτομα - κηφήνες -, και διαφοροποίηση ανάμεσα στα θηλυκά άτομα - εργάτριες, βασίλισσα. 

Οι διαφορές ανάμεσα στις εργάτριες μέλισσες και στη βασίλισσα αναφέρονται στην ανατομία και μορφολογία, στο ρυθμό οντογενετικής εξέλιξης και στην συμπεριφορά τους μέσα στην κοινωνία. 

Μορφολογικές διαφορές 

Ο κηφήνας, το αρσενικό άτομο της κοινωνίας, έχει μέγεθος ενδιάμεσο , σώμα πεπλατυσμένο και μικρή προβοσκίδα. 

Ρυθμός οντογενετικής εξέλιξης 

α) Η βασίλισσα χρειάζεται 16 ημέρες για να ολοκληρώσει την εξέλιξή της, η εργάτρια μέλισσα 21 και ο κηφήνας 24 ημέρες. 

Διαφορές όμως υπάρχουν και στη διάρκεια των σταδίων οντογενετικής εξέλιξης. Έτσι π.χ. μετά το σφράγισμα του κελιού η προνύμφη της εργάτριας ακινητοποιείται μέσα στο δερμάτιο την 10η ημέρα, ενώ του κηφήνα την 12η και της βασίλισσας την 9η ημέρα, ενώ η προνύμφη της βασίλισσας δεν μεταμορφώνεται σε prepupa πριν το στάδιο της νύμφης (pupa), όπως κάνει η προνύμφη της εργάτριας μέλισσας. 

β) Η ταχύτητα αύξησης της προνύμφης της βασίλισσας σε σχέση με την αντίστοιχη της εργάτριας μέλισσας διαφοροποιείται ιδιαίτερα. 

γ) Ταχύτητα αύξησης μεγέθους των corpora allata. Τα corpora allata είναι αδενικά σωματίδια στην κεφαλική κάψα, που παράγουν την ορμόνη νεοτενίνη ή νεανική ορμόνη. 

Η ορμόνη αυτή θεωρείται υπεύθυνη, μαζί με την εκδυσόνη (παράγεται από τον προθωρακικό αδένα της προνύμφης), για το φαινόμενο της έκδυσης και της μεταμόρφωσης της προνύμφης σε ακμαίο. 

Στις ακμαίες μέλισσες τα αδενικά αυτά σωματίδια παίζουν ρόλο στη μείωση της περιεκτικότητας του αίματος 21 σε νερό, ρυθμίζοντας έτσι την ανάγκη του ακμαίου για νερό (μειωμένη ανάγκη τα χειμώνα). 

δ) Η διάρκεια ζωής της βασίλισσας κυμαίνεται μεταξύ 2 - 3 έτη, αλλά μπορεί να φτάσει και τα 5 έτη. Αντίθετα η διάρκεια ζωής της εργάτριας μέλισσας είναι 35-45 ημέρες, για τις μέλισσες που ολοκληρώνουν της εξέλιξή τους άνοιξη και καλοκαίρι, και 6-8 μήνες για τις μέλισσες που ολοκληρώνουν την εξέλιξή τους το φθινόπωρο. 

Η διαφοροποίηση αυτή οφείλεται στo γεγονός ότι οι ‘φθινοπωρινές’ μέλισσες, όπως λέγονται, 

-δέχονται περισσότερη κατά το στάδιο της προνύμφης, καθώς το φθινόπωρο η αναλογία ‘παραμάνες’/γόνο είναι μεγαλύτερη απ’ ότι την άνοιξη 

-και κατά το χειμώνα ούτε εκτρέφουν γόνο, ούτε εργάζονται. 

Κοινωνική συμπεριφορά 

Η κοινωνική συμπεριφορά της βασίλισσας χαρακτηρίζεται από την εχθρότητα και τον ανταγωνισμό, απέναντι σε άλλες βασίλισσες, η οποία συχνά οδηγεί και στη θανάτωσή της. Αντίθετα η κοινωνική συμπεριφορά της εργάτριας μέλισσας χαρακτηρίζεται από την τάση ‘ομαδοποίησης’ και συνεργασίας. Η εργάτρια μέλισσα μπορούμε να πούμε ότι δεν έχει ατομική συνείδηση, αλλά τη συνείδηση της κοινωνίας, της φωλιάς. 

Πού οφείλονται λοιπόν αυτές οι διαφορές ανάμεσα στα θηλυκά άτομα της κοινωνίας ;

ΣΤΗΝ ΤΡΟΦΗ 

Τ Ί - Π Ό Σ Ο - Π Ό Τ Ε 

Οι προνύμφες των βασιλισσών ταίζονται με βασιλικό πολτό, προϊόν αδενικής εκκρίσεως, τις πρώτες 5 ημέρες μετά την εκκόλαψη του ωού. 

Αντίθετα οι προνύμφες των εργατριών μελισσών ταίζονται με βασιλικό πολτό επίσης κατά τις 3 πρώτες ημέρες και με ένα μίγμα μελιού και γύρης τις επόμενες δύο ημέρες. 

Η διαφορά λοιπόν της τροφής δύο ημερών είναι ικανή να καθορίσει την εξέλιξη της προνύμφης ; 

Όχι εάν δεν συνδυαστεί και με άλλους παράγοντες. 

Ύστερα από έρευνες έχει πλέον διαπιστωθεί ότι η σύσταση του βασιλικού πολτού, που ‘παραμάνες’ δίνουν στις προνύμφες που πρόκειται να εξελιχθούν σε βασίλισσες δεν διαφέρει ως προς τη σύνθεση από τον βασιλικό πολτό, με τον οποίο τρέφονται οι προνύμφες που θα εξελιχθούν σε εργάτριες, αλλά ως προς την ποσοστιαία αναλογία συγκεκριμένων συστατικών. 

Έτσι ο βασιλικός πολτός των βασιλισσών περιέχει σε μεγαλύτερες ποσότητες νικοτινικό και παντοθενικό οξύ, όπως και νερό και σάκχαρα, ιδιαίτερα κατά την τρίτη ημέρα εκτροφής. 

Τα τελευταία αυτά στοιχεία πιστεύεται ότι δημιουργούν στην προνύμφη την ανάγκη να καταναλώσει μεγαλύτερες ποσότητες τροφής, οι οποίες είναι διαθέσιμες μόνο στα βασιλικά κελιά. 

Η έντονη κατανάλωση βασιλικού πολτού έχει σαν αποτέλεσμα και την έντονη ανάπτυξη των corpora allata και επομένως την παραγωγή μεγαλύτερων ποσοτήτων νεανικής ορμόνης

πηγη: Γούναρη Σοφία Γεωπόνος, Ερευνήτρια ΕΘΙΑΓΕ